Η ΣΑΠΦΩ ΚΑΙ Ο ΝΥΧΤΕΡΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ‏

 

Η ΑΝΑΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ. ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΩΣ ΓΝΩΣΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ. ΓΡΑΦΤΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΣΕΙΚΙΛΟ ΤΟ 200 Π.Χ.

 

Κιλκίς: Στις 9 Ιουλίου 2021, το αρχαιότερο τραγούδι στον κόσμο, του Σείκιλου, θα ακουστεί στις αιωνόβιες βελανιδιές της Κούπας Κιλκίς.

 

 

Οι Κοσσάνοι, μία φυλή που διαδέχθηκε τους Έλληνες της Βακτρίας. ΕΝΑΣ ΛΑΟΣ ΠΟΥ ΑΣΠΑΣΤΗΚΕ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟ ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΣΙΑ‏.

 

Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΝΕΤΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ;

 

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΙΚΗ ΚΟΙΤΙΔΑ ΤΗΣ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΡΑΤΣΑΣ (Urheimat)

 

           Η ΠΡΩΤΟΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΤΩΝ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΙΩΝ‏

 

                                 Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ‏ 

 

ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ ΠΟΥ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΙ ΣΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΣΗΜΕΡΑ‏ 

 

ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΘΗΚΑΝ ΟΙ ΠΡΩΤΟΕΛΛΗΝΕΣ;

 

 Ο ΕΒΡΑΙΟΣ ΠΟΥ ΕΤΡΕΦΕ ΜΙΣΟΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΓΡΑΨΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ "ΤΑ ΕΒΡΑΪΚΑ ΕΙΝΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΑ"

 

 

Ένα ερωτικό ποίημα της Σαπφούς εμπνέει επιστήμονες να προσδιορίσουν την εποχή της συγγραφής του.

 

Τρεις ερευνητές του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Άρλινγκτον, οι δύο αστρονόμοι και ο ένας φυσικός, βασίστηκαν στην υπόθεση ότι το ποίημα γράφτηκε το 570 π.Χ. στη Λέσβο, γενέτειρα της Σαπφούς. 

Χρησιμοποίησαν στη μελέτη τους το αστρονομικό λογισμικό Starry Night 7.3 προκειμένου να υπολογίσουν ποιες ημερομηνίες θα έδυαν οι Πλειάδες πριν από τα μεσάνυχτα στον ουρανό της Λέσβου το συγκεκριμένο έτος.

Το πρόγραμμα έδειξε ότι, το 570 π.Χ., οι Πλειάδες έδυσαν μεσάνυχτα στις 25 Ιανουαρίου, ενώ από την ημερομηνία αυτή και μετά έδυαν όλο και νωρίτερα κάθε βράδυ.

«Το ερώτημα της χρονολόγησης είναι περίπλοκο, δεδομένου ότι εκείνη την εποχή δεν είχαν ακριβή μηχανικά ρολόγια, ίσως να είχαν μόνο ρολόγια νερού» λέει ο Μάνφρεντ Κουνζ, καθηγητής Φυσικής και πρώτος συγγραφέας της δημοσίευσης. «Για το λόγο αυτό, υπολογίσαμε και την τελευταία ημερομηνία κατά την οποία οι Πλειάδες θα ήταν ορατές για την Σαπφώ κάποια στιγμή το απόγευμα» προσθέτει.

Η τελευταία μέρα που συνέβη αυτό το 570 π.Χ. ήταν η 31η Μαρτίου, έδειξε το λογισμικό.

«Από εκεί μπορέσαμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια την εποχή του έτους από τα μέσα του χειμώνα μέχρι τις αρχές της άνοιξης» λέει ο Κρουζ.

Πράγματι, το συμπέρασμα της μελέτης του βρίσκεται σε συμφωνία με 
προηγούμενη εκτίμηση των Χέρσερ και Μέμπιους το 1990, σύμφωνα με την οποία το ποίημα γράφτηκε τέλος χειμώνα ή αρχές άνοιξης.

Στην πραγματικότητα, όμως, κανείς δεν μπορεί να είναι σίγουρος: η νέα μελέτη βασίστηκε στην υπόθεση ότι το ποίημα γράφτηκε το 570 π.Χ., κατά προσέγγιση το έτος που πέθανε η Σαπφώ. Η πραγματική χρονιά κατά την οποία γράφτηκε θα παραμείνει άγνωστη για πάντα, και η παραδοχή στην οποία βασίστηκαν οι ερευνητές είναι ουσιαστικά αυθαίρετη.

Η μελέτη, επομένως, είναι στην πραγματικότητα μια απλή άσκηση που φέρνει σε επαφή την αστρονομία και την ποίηση.

Είναι εξάλλου ένας συνδυασμός που ενθουσίαζε και την ίδια τη Σαπφώ. Όπως λέει ο Δρ Κουνζ, «η Σαπφώ θα έπρεπε να θεωρείται άτυπος συντελεστής της πρώιμης ελληνικής αστρονομίας. Δεν υπάρχουν πολλοί αρχαίοι ποιητές που αναφέρονται σε αστρονομικές παρατηρήσεις τόσο ξεκάθαρα».

Μια έναστρη νύχτα πριν από δυόμισι χιλιάδες και πλέον χρόνια, μια ποιήτρια που έμελλε να μείνει στην ιστορία είδε τις Πλειάδες να δύουν και θυμήθηκε ξανά τη μοναξιά της.
Πρέπει να ήταν τέλη χειμώνα ή αρχές άνοιξης όταν η Σαπφώ έγραψε το ποίημα, υπολογίζουν τώρα αμερικανοί αστρονόμοι και φυσικοί, αν και η εκτίμησή τους είναι ουσιαστικά αδύνατο να αποδειχτεί.

 

 

 

 

 Απολαύστε το ποίημα της Σαπφούς σε μουσική του Μιχάλη Τερζή, από την Κρίστη Στασινοπούλου, με τίτλο Νυχτωδία.

 Το τραγούδι ακούστηκε στους  Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού στην Κέρκυρα το 1981.

Έδυσε η σελήνη, έδυσε κι η Πούλια,
μεσάνυχτα,
πέρασε η ώρα,
κι εγώ μόνη κοιμάμαι

και σε μετάφραση Οδυσσέα Ελύτη, με τίτλο 
«Γρήγορα η ώρα πέρασε», έχει ως εξής:

γρήγορα η ώρα πέρασε,
μεσάνυχτα κοντεύουν,
πάει το φεγγάρι πάει κι η Πούλια βασιλέψανε
και μόνο εγώ κείτομαι δω μονάχη

[για να ολοκληρωθεί με τους υπόλοιπους στοίχους]

κι έρημη ο Έρωτας που βάσανα μοιράζει
ο Έρωτας που παραμύθια πλάθει
μου άρπαξε την ψυχή μου και την τράνταξε
ίδια καθώς αγέρας από τα βουνά χυμάει
μέσα στους δρυς φυσομανώντας.

 Η Σαπφώ θα έπρεπε να θεωρείται άτυπος συντελεστής της πρώιμης ελληνικής αστρονομίας. Δεν υπάρχουν πολλοί αρχαίοι ποιητές που αναφέρονται σε αστρονομικές παρατηρήσεις τόσο ξεκάθαρα.

Ο Morteza Khaledi, Κοσμήτωρ του College of Science του Πανεπιστημίου του Τέξας στο Arlington (UTA), συνεχάρη τους επιστήμονες Dr. Manfred Cuntz και Levent Gurdemir από το UTA και Martin George από το Εθνικό Ινστιτούτο Αστρονομικής Έρευνας της Ταϊλάνδης, επειδή με την έρευνα που δημοσίευσαν «βοηθάνε να πέσουν τα στεγανά μεταξύ επιστήμης και κλασικών σπουδών, χρησιμοποιώντας υψηλής ακρίβειας τεχνολογία για να προσδιορίσουν με ακρίβεια τον χρόνο γραφής ενός αρχαίου ποιήματος».

 Οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν εξελιγμένο αστρονομικό λογισμικό, το Starry Night version 7.3, για να προσδιορίσουν την εποχή που γράφηκε το ποίημα που έχει ως αναφερόμενο τίτλο «Ποίημα του Μεσονυχτίου», με τη βοήθεια του συστήματος Πλανηταρίου Digistar 5. «Η χρήση του πλανηταρίου επιτρέπει να προσομοιώνουμε το νυχτερινό ουρανό με μεγαλύτερη ακρίβεια στο παρελθόν ή στο μέλλον, σε οποιαδήποτε τοποθεσία», είπε ο Gurdemir και συμπλήρωσε: «Αυτό είναι ένα παράδειγμα στο πόσο είμαστε ανοιχτοί για τη χρήση του Πλανητάριου σε έρευνες σε περιοχές πέρα από την αστρονομία, όπου περιλαμβάνονται οι γεωεπιστήμες, η βιολογία, η τέχνη, η αρχιτεκτονική, η ιστορία, ακόμη και η ιατρική».

 Με μια ενδιαφέρουσα διαδικασία που περιγράφεται στη δημοσίευσή τους στο περιοδικό Journal of Astronomical History and Heritage, οι επιστήμονες χρησιμοποίησαν τις πληροφορίες που περιέχει το ποίημα της Σαπφούς:

Με την κατάλληλη επεξεργασία [η οποία θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και σε άλλα ποιήματα ή έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων] των δεδομένων και με κομβικά σημεία τη χρονιά που αναφέρεται ως χρόνος θανάτου της μεγάλης Ελληνίδας ποιήτριας – 570 π.Χ. – το τόπο όπου πιθανολογείται ότι έγραψε το ποίημα αυτό – τη Μυτιλήνη ή την Ερεσό – οι επιστήμονες στο UTA κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι το ποίημα του μεσονυχτίου γράφηκε την περίοδο του ύστερου Χειμώνα ή την αρχή της Άνοιξης. Η νωρίτερα δυνατή ημερομηνία που οι Πλειάδες – ένα αστρικό σμήνος στον αστερισμό του Ταύρου – θα είχαν δύσει τα μεσάνυχτα ήταν στις 25 Ιανουαρίου του 570 π.Χ., ενώ το αργότερο που η Σαπφώ εκείνη τη χρονιά θα μπορούσε να είχε δει τις Πλειάδες το βράδυ, ήταν στις 31 Μαρτίου.

 Με την εργασία τους ο επιστήμονες του UTA επιβεβαιώνουν μια προηγούμενη εργασία προσδιορισμού της περιόδου γραφής του συγκεκριμένου ποιήματος, που έγινε από τους Herschberg και Mebius, το 1990, οι οποίοι εξέτασαν το ποίημα με περιγραφικές προσεγγίσεις, παρά με σύγχρονο software. [η  εργασία βρίσκεται  

στον τόμο 43 του περιοδικού Mnemosyne: Herschberg, I.S. and Mebius, J.E., 1990. ΔΕΔϒΚΕ men a ΣΕΛΑΝΝΑ. Mnemosyne, 43, 150–151].

Για το θέμα υπήρξε και μια ακόμη εργασία το 1993 στο ίδιο περιοδικό, στον τόμο 46..

Περισσότερα στην εργασία: SEASONAL DATING OF SAPPHO’S ‘MIDNIGHT POEM’ REVISITED, Journal of Astronomical History and Heritage, 19(1), 18–24 (2016).

http://www.narit.or.th/en/files/2016JAHHvol19/2016JAHH...19...18C.pdf -

 Μελέτη που δημοσιεύεται στο Journal of Astronomical History επιχειρεί να χρονολογήσει ένα ποίημα της μεγάλης λυρικής ποιήτριας που έχει γίνει γνωστό με τον τίτλο Γρήγορα η ώρα πέρασε. Στο ποίημα, η Σαπφώ θυμάται την μοναξιά της τα μεσάνυχτα, αφού έχουν δύσει το φεγγάρι και το αστρικό σμήνος των Πλειάδων, γνωστό και ως Πούλια.

 

Aμερικανοί επιστήμονες χρονολόγησαν στις αρχές του 570 π.Χ. ένα διάσημο ποίημα της Σαπφούς. Φυσικοί και αστρονόμοι του Πανεπιστημίου  του  Τέξας -'Αρλινγκτον χρησιμοποίησαν εξελιγμένο αστρονομικό λογισμικό, με το οποίο, όπως ανακοίνωσαν, χρονολόγησαν στους πρώτους μήνες (τέλος χειμώνα με αρχή άνοιξης) πιθανώς του 570 π.Χ. ένα από τα γνωστότερα ποιήματα της λυρικής ποιήτριας Σαπφούς, το οποίο αναφέρεται στο νυχτερινό ουρανό της Ελλάδας και ειδικότερα στις Πλειάδες (Πούλια).

 

Με τη βοήθεια του λογισμικού Starry Night 7.3 και του πλανηταριακού συστήματος Digistar 5, οι επιστήμιονες υπολόγισαν ότι το ποίημα γράφτηκε -ή αναφέρεται- στις 25 Ιανουαρίου του 570 π.Χ. Αυτή είναι η νωρίτερη δυνατή ημερομηνία που οι Πλειάδες -ένα αστρικό σμήνο στον αστερισμό του Ταύρου- θα είχαν «δύσει» τα μεσάνυχτα. Το αργότερο που η Σαπφώ εκείνη τη χρονιά θα μπορούσε να είχε δει τις Πλειάδες το βράδυ από τη Μυτιλήνη, ήταν στις 31 Μαρτίου.Στην ουσία, η εκτίμηση αυτή επιβεβαιώνει αστρονομικά τις εκτιμήσεις άλλων ειδικών για το πότε γράφτηκε το ποίημα. Η Σαπφώ -που πέθανε γύρω στο 570 π.Χ.- έκανε συχνές αναφορές στα ουράνια σώματα (Ήλιο, Σελήνη, Αφροδίτη) και, κατά τους ερευνητές, πρέπει να θεωρηθεί ότι άτυπα συνέβαλε στην ανάπτυξη της ελληνικής αστρονομίας.

 

Η  ΣΑΠΦΩ  ΣΤΗΝ  ΜΥΤΙΛΗΝΗ,  1876

Pierre Oliver Joseph Coomans (1816-1889) Βέλγος ζωγράφος

 

 

Μία  αναφορά  στο  ποίημα  της  Σαπφούς  από  τον  Κ. Καστοριάδη  με τίτλο  

«Εκφραστικά μέσα της ποιήσεως.
Μερικές σημειώσεις»  σε  μετάφραση: Kωνσταντίνου Σπαντιδάκη
(Ν. Εστία τ. 1722)

Μερικές μεταφραστικές δυσκολίες μας οδηγούν στη διαπίστωση ότι οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές στηρίζονταν συχνά σ' ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής γλώσσας, κοινό πιθανώς με άλλες πρωτογενείς γλώσσες, γνώρισμα που μπορούμε να αποκαλέσουμε αδιαίρετη πολυσημία των λέξεων και των γραμματικών πτώσεων. Οι νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες δεν έχουν πλέον αυτό το χαρακτηριστικό γνώρισμα, και οι ποιητές προσέφυγαν σε άλλες οδούς προκειμένου να δημιουργήσουν μια συγκρίσιμη εκφραστική ένταση.

Αυτές οι διαπιστώσεις μας οδηγούν σε μια εξέταση των οδών της ποιητικής εκφραστικότητας και ιδιαίτερα της σημασιακής μουσικότητας της.

Ι

Ας αρχίσουμε από τους περίφημους στίχους της Σαπφούς (εκδ. Bergk 52):

Δέδυκε μεν α σελάννα και
Πληιάδες· μέσαι δε
νύκτες, παρά δ' έρχετ' ώρα, 
εγώ δε μόνα κατεύδω.

Μια κατά λέξιν μετάφραση θα μπορούσε να ήταν η έξης:

Η Σελήνη έδυσε και η
Πούλια· είναι μεσάνυχτα, η
ώρα περνά, κι εγώ κοιμάμαι
μόνη.

Δέδυκε, του ρήματος δύω, σημαίνει βούτηξε, καταβυθίστηκε. Στην Ελλάδα των διακοσίων κατοικημένων νησιών και των περίπου δέκα χιλιάδων χιλιομέτρων ακτών, ο ήλιος, η σελήνη και τ' αστέρια δεν πλαγιάζουν, βουτούν στη θάλασσα, βυθίζονται.

Σελάννα είναι βέβαια η σελήνη, και δεν μπορούμε να αποδώσουμε τη λέξη διαφορετικά. Για έναν αρχαίο Έλληνα όμως, η λέξη σελάννα παραπέμπει αμέσως στο σέλας, το φως· σελάννα είναι η φωτεινή, ο φωστήρ.

Η  ΣΑΠΦΩ  ΠΑΙΖΕΙ  ΛΥΡΑ,  1848

Leopold Burthe (1823-1860) Γάλλος ζωγράφος

Πληιάδες, είναι η Πούλια, είναι οι Πολυάριθμες. Για έναν Γάλλο –ή έναν Ευρωπαίο– χωρίς επαρκή καλλιέργεια, η λέξη δεν λέει τίποτα· και για τον μετρίως καλλιεργημένο Γάλλο, πρόκειται για μια πλειάδα επιφανών Γάλλων ποιητών του 16ου αιώνα, και για μια συλλογή βιβλίων στις εκδόσεις Gallimard. Αλλά για τον Έλληνα αγρότη, τεχνίτη, ή ναυτικό της Αρχαιότητας (κι ακόμη έως προσφάτως), πρόκειται για ένα αστρικό νέφος –διακρίνονται τουλάχιστον επτά αστέρες δια γυμνού οφθαλμού– που ένας σημερινός αστρονόμος θα αποκαλούσε σφαιρωτό σμήνος μερικών εκατομμυρίων αστέρων, υπέροχος αστερισμός στον ωραιότερο σχηματισμό του νυχτερινού ουρανού, μέσα σ' ένα τεράστιο τόξο του κύκλου ο οποίος καλύπτει περισσότερο από το ήμισυ του ουράνιου θόλου, αρχίζοντας από την Πούλια, περνώντας από τον Ωρίωνα και τερματίζοντας στον Σείριο. Όταν περί το τέλος του καλοκαιριού εμφανίζεται ο Σείριος, λίγο πριν από την ανατολή του ηλίου, οι ωχρές πλέον Πλειάδες έχουν ήδη διαβεί το ζενίθ, πηγαίνοντας προς τα δυτικά. Τη στιγμή που ομιλεί η Σαπφώ, οι Πλειάδες έχουν ήδη δύσει, ένδειξη ακριβής και πολύτιμη.

Μέσαι δε νύκτες, κατά λέξιν: οι νύχτες βρίσκονται στο μέσον τους, είναι μεσάνυχτα. Στο μέσον αυτής της νύχτας, στα μεσάνυχτα εκείνης της ημέρας, η Σελήνη και οι Πλειάδες είχαν ήδη δύσει. Ας υποθέσουμε προσωρινά ότι το τέλος του ποιήματος θα μπορούσε να αποδοθεί κάπως έτσι:

... η ώρα περνά, κι εγώ κοιμάμαι μόνη.

Εδώ, η ίδια η Σαπφώ ομιλεί, η Σαπφώ που γεννήθηκε γύρω στα 612 στη Λέσβο. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ποίημα γράφτηκε γύρω στα 580, ίσως και πριν. Λυρικό ποίημα, όπως λέγομε, που εκφράζει τα συναισθήματα, την ψυχική κατάσταση του ποιητή, και όμως, ο μύθος –η αφήγηση, η ιστορία– είναι παρών, νοσταλγικός και υπέροχος. Χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, βλέπουμε τον νυχτερινό ουρανό να περιγράφεται, τη Σελήνη και τις Πλειάδες να έχουν ήδη δύσει, κι αυτήν τη γυναίκα, ενδεχομένως ερωτευμένη με κάποιον που δεν είναι εκεί, ίσως και όχι, ωστόσο γεμάτη πόθους, η οποία, εν τω μέσω της νυκτός, δεν μπορεί να κοιμηθεί και λέγει τη θλίψη της που στο κρεβάτι της είναι μόνη.

Giovanni Duprè (1817–1882) Ιταλός γλύπτης

 

Διαβάζομε ένα αρχαίο ποίημα σημαίνει ότι ξαναβρίσκουμε έναν κόσμο πια χαμένο, έναν κόσμο τώρα σκεπασμένο από την αδιαφορία του “πολιτισμού” μπροστά στα στοιχειώδη και θεμελιώδη. Είναι το μέσον της νύχτας και η Σελήνη έχει ήδη δύσει. Ένας σύγχρονος μας δεν βλέπει τί σημαίνει αυτό. Δεν φαντάζεται ότι, αφού η Σελήνη έδυσε πριν από τα μεσάνυχτα, βρισκόμαστε μεταξύ της νέας Σελήνης και του πρώτου τετάρτου, στην αρχή συνεπώς ενός σεληνιακού μηνός (μέτρον χρόνου για όλους τους αρχαίους λαούς). Αλλά οι Πλειάδες έδυσαν. Αυτήν την ακρίβεια των αρχαίων ποιητών δεν την ξαναβρίσκουμε παρά μόνο σπάνια στους νεότερους, αφού με αφετηρία αυτήν την ένδειξη θα μπορούσαμε σχεδόν να προσδιορίσομε την εποχή της σύνθεσης του ποιήματος.

Leon Bazille Perrault (1832-1908) Γάλλος ζωγράφος

Βρισκόμαστε στην άνοιξη, διότι την άνοιξη –και μάλιστα στην αρχή της– οι Πλειάδες δύουν πριν από τα μεσάνυχτα· όσο περισσότερο προχωρεί το έτος, τόσο δύουν αργότερα. Η Σαπφώ είναι ξαπλωμένη, και η ώρα περνά.

Τί είναι η ώρα;

 Ο μεταφραστής θα αποδώσει τη λέξη “αβίαστα” ως [ώρα στα νέα ελληνικά και] heure στα γαλλικά (μέσω του λατινικού δανείου hora). Ώρα όμως στα αρχαία ελληνικά σημαίνει επίσης την εποχή, ήδη στον Όμηρο, κι αυτή η έννοια διαρκεί ως σήμερα διά μέσου των αλεξανδρινών και βυζαντινών χρόνων· αι ώραι του έτους είναι οι εποχές. Είναι βεβαίως και η ώρα, με τη συνήθη έννοια του όρου, όχι η ώρα των ρολογιών, αλλά η ώρα ως υποδιαίρεση της διάρκειας της ημέρας. Ένα από τα περίφημα ποιήματα που η ύστερη Αρχαιότητα απέδιδε στον λυρικό ποιητή Ανακρέοντα αρχίζει ως εξής: “μεσονύκτιος ποτ' ώραις”, στίς ώρες του μεσονυκτίου. Ώρα όμως είναι και η στιγμή κατά την οποία ένα πράγμα “είναι στην ώρα του”, που είναι πραγματικά καλό κι “ωραίο”, είναι συνεπώς για τους ανθρώπους ο ανθός της νιότης.

Μια έναστρη νύχτα πριν από δυόμισι χιλιάδες και πλέον χρόνια, μια ποιήτρια που έμελλε να μείνει στην ιστορία είδε τις Πλειάδες να δύουν και θυμήθηκε ξανά τη μοναξιά της.

Alois  Hans Schram(m) (1864-1919) Austrian artist

Πρέπει τέλος να κάνω μνεία του συνδέσμου δε, που σημαίνει τόσον “και” όσον και “αλλά”. Εδώ η επιλογή είναι αναπόφευκτη και θα μεταφράσω απλώς “και”. Τί λέγει λοιπόν η Σαπφώ;

Η Σελήνη και οι Πλειάδες έδυσαν, 
είναι μεσάνυχτα· εποχή, ώρα, νιότη 
παρέρχονται κι εγώ κοιμάμαι μόνη.

Ουδείς νεότερος μεταφραστής, απ' όσο ξέρω, δεν τόλμησε να μεταφράσει τη μοναδική λέξη ώρα με τρεις λέξεις. Όμως η κορύφωση της έντασης του ποιήματος είναι ακριβώς αύτη η λέξη που συνδυάζει περισσότερες της μιας σημασίες, χωρίς να θέλει ή να πρέπει να επιλέξει ανάμεσα τους: την εποχή του έτους, την άνοιξη –το νέο ξεκίνημα του χρόνου μετά τον χειμώνα, την εποχή των ερώτων–, την ώρα που παρέρχεται και τη νεότητα της Σαπφούς που μάταια αναλώνεται, αφού δεν υπάρχει κανείς στο κρεβάτι της. Η μεγαλοφυΐα της Σαπφούς έγκειται και στην επιλογή ακριβώς αυτής της λέξεως, το φάσμα σημασιών της οποίας διαφωτίζεται και εμπλουτίζεται από το υπόλοιπο ποίημα (χωρίς τη μνεία της δύσης των Πλειάδων, η έννοια εποχή/άνοιξη της λέξεως 

ώρα θα ήταν πολύ λιγότερο επιτακτική).

* * *

Αδιαίρετη πολυσημία και στον Αισχύλο, στον Προμηθέα. Όταν ο Προμηθεύς, καρφωμένος στον βράχο του επικαλείται ως μάρτυρα των πόνων που άδικα υφίσταται (στ. 89 επ.) τη μητέρα του Γη, τον θείο Αιθέρα, τις πηγές των ποταμών και τις πνοές των ανέμων, καλεί επίσης το:

ποντίων τε κυμάτων
ανήριθμον γέλασμα

Ας αφήσουμε τον πλούτο των τρόπων (έχουμε συγχρόνως προσωποποιία και υπαλλαγή· αναρίθμητα είναι τα κύματα και όχι το γέλιο τους) για να περιορισθούμε στη λέξη γέλασμα. Θα το μεταφράσουμε αναγκαστικά με τη λέξη γέλιο.

Όμως ένας αρχαίος Έλληνας, ακούοντας ή διαβάζοντας τον στίχο, δεν μπορούσε να μην αντιληφθεί και το άλλο νόημα του γελάω, που βρίσκουμε στο επίθετοΖευς γελέων, Ζευς του φωτός, ή στην ιωνική φυλή Γελέοντες, οι επιφανείς, οι λαμπροί. Υπάρχει συνεπώς μια έντονη αρμονική του γελάσματος, και πιθανώς μια ετυμολογική συγγένεια με το γέλας, λάμψη, σπινθηροβόλημα. Και σήμερα ακόμη λέμε: Τί γελαστή αυτή η μέρα! Είναι γελαστή, διότι είναι ηλιόλουστη, λαμπερή. Όταν και σήμερα, όπως στα χρόνια του Αισχύλου, βρισκόμαστε στη θάλασσα, και ειδικά στο Αιγαίο, βλέπουμε ιδίοις όμμασιν αυτό το ανήριθμον γέλασμα, αυτήν την ατέλειωτη μαρμαρυγή των κυμάτων στο φως του μεσημεριού.-

ΖΗΝΩΝ  ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ