ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
ΚΑΘΑΡΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΦΑΝΤΑΣΙΑ
«Λογοτεχνία καθαρής Επιστημονικής Φαντασίας έχουμε μόνο από την
στιγμή που η επιστημονική και τεχνική γνώση αποκτά ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ
θέση στην κοινωνική πραγματικότητα και καθορίζει αυτή τους δυνατούς
εξελικτικούς προσανατολισμούς της».
Ορισμός:
Λογοτεχνία Επιστημονικής Φαντασίας (αγγλικά: Science Fiction),
είναι η έντεχνη γραφή που αφηγείται την εφεύρεση, εξέλιξη και
εφαρμογή μιας επιστημονικής ανακάλυψης, καθώς και τον τρόπο
που η ανακάλυψη επηρεάζει, με σαφή και καθοριστικό τρόπο, την ζωή και την δραστηριότητα ενός ανθρώπου, μιας ομάδας ανθρώπων ή ολόκληρη την κοινωνία.
Η επιστημονική ανακάλυψη μπορεί να είναι μία νέα θεωρία, ένα νέο
εργαλείο ή όπλο. Μπορεί να είναι η ανακάλυψη ενός νέου κόσμου,
ενός νέου πλανήτη ή μιας άλλης εξωγήινης μορφής ζωής. Μπορεί
επίσης να είναι η εξερεύνηση άλλων χωροχρονικών διαστάσεων.
Πάντα βέβαια έχει σημασία η περιγραφή, εκτός της ανακάλυψης,
του αντίκτυπου που έχει αυτή στην κοινωνία και στις ανθρώπινες
δραστηριότητες. Όπως ελέχθη «επιτυχία της Ε.Φ. δεν είναι ότι
προέβλεψε μόνο το αυτοκίνητο, αλλά και το μποτιλιάρισμα».
Η Ε.Φ. πρέπει να αποφεύγει πάντα το υπερφυσικό και κάθε
ιστορία της πρέπει να είναι γειωμένη με ένα τουλάχιστον τεκμηριωμένο επιστημονικό γεγονός ή θεωρία, τον καιρό που
δημιουργείται η ιστορία. Πολλές φορές τέτοια σύνδεση είναι
ανύπαρκτη σε μεγάλο μέρος της αυτοαποκαλούμενης επιστημονικής φαντασίας. Η οποιαδήποτε εμφάνιση στην ιστορία
υπερφυσικών στοιχείων ή μαγείας, ως πραγματικών και αληθινών
φαινομένων του αφηγηματικού κόσμου, αποκλείει την κατηγοριοποίηση
του έργου ως Ε.Φ.
Πολλά είδη τέχνης (θέατρο, κινηματογράφος κλπ.), έχουν κατά καιρούς
βασιστεί στην λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας.
Όπως έχει αποδειχθεί, η κατανόηση της υποθετικής πλοκής των
ιστοριών της Επιστημονικής Φαντασίας, από την μια μεριά απαιτεί
γνώση των επιστημονικών θεωριών στις οποίες βασίζεται το αφήγημα,
από την άλλη προάγεται με αυτό τον τρόπο η αναλυτική σκέψη και
παρέχεται έτσι η δυνατότητα ανίχνευσης των ορίων της επιστήμης.
Η ανάγνωση κειμένων Ε.Φ. διευρύνει την γνώση, αναπτύσσει την κριτική σκέψη, εξάπτει την δημιουργική φαντασία,
ενθαρρύνει την κριτική αποτίμηση του παρόντος, μέσα από την περίσκεψη και τον οραματισμό του μέλλοντος.
Η λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας είναι μία κατηγορία του ευρύτερου μυθοπλαστικού τομέα του φανταστικού, στην οποία πιθανές και
εύλογες μελλοντικές ή εναλλακτικές εξελίξεις στην επιστήμη, στην τεχνολογία ή στην κοινωνία κατέχουν κεντρικό ρόλο στην πλοκή ή στο περιβάλλον όπου εκτυλίσσεται η ιστορία. Είναι ωστόσο σύνηθες ένας κόσμος επιστημονικής φαντασίας να χρησιμοποιείται μόνο ως σκηνικό για την αφήγηση κάποιας πιο συμβατικής ιστορίας (π.χ. αστυνομικής). Αυτό βέβαια δεν μετατρέπει την
ιστορία σε Ε.Φ. Συνηθισμένα αφηγηματικά μοτίβα που κατηγοριοποιούνται
κατά σύμβαση ως Ε.Φ. είναι το ταξίδι στο χρόνο, η επαφή με εξωγήινους πολιτισμούς, ο αποικισμός πλανητών, τα ευφυή ρομπότ και η τεχνητή νοημοσύνη, τα φαινόμενα Ψ, ιδιότητες όπως η αθανασία, η τηλεμεταφορά και η αορατότητα, χαμένοι πολιτισμοί, η μελλοντική εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, μία πιθανή κατάρρευση του πολιτισμού.
ΟΡΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
Ο συγγραφέας Ρόμπερτ Χαϊνλάιν όρισε την ΕΦ ως: «ρεαλιστικό συλλογισμό σχετικό με πιθανά μελλοντικά συμβάντα, στέρεα βασισμένα πάνω στην επαρκή γνώση του πραγματικού κόσμου, του παρελθόντος και του παρόντος, καθώς
και σε μία εκτενή κατανόηση της φύσης και της σπουδαιότητας της επιστημονικής μεθόδου».
Σύμφωνα με το συγγραφέα Ισαάκ Ασίμωφ: «η σύγχρονη επιστημονική
φαντασία αποτελεί το μοναδικό λογοτεχνικό είδος στο οποίο θίγονται συστηματικά και συνειδητά η φύση των αλλαγών που έρχονται, οι πιθανές επιπτώσεις και οι λύσεις τους. Η ΕΦ είναι εκείνο το λογοτεχνικό είδος το οποίο καταπιάνεται με την επίδραση της επιστημονικής προόδου στον άνθρωπο».
Ο συγγραφέας και εκδότης Τζον Γουντ Κάμπελ καθόρισε ότι : «Η Ε.Φ.
προσπαθεί να γράψει με αφηγηματική μορφή τις επιπτώσεις ενός επιστημονικού επιτεύγματος όχι μόνο στον τομέα της τεχνολογίας, αλλά και στην ίδια την ανθρώπινη κοινωνία».
Σύμφωνα με τον συγγραφέα Τζέιμς Μπλις: «μία ιστορία επιστημονικής φαντασίας αποτελεί μία ιστορία δομημένη γύρω από ανθρώπινους χαρακτήρες,
με ένα ανθρώπινο σενάριο και μία ανθρώπινη λύση, οι οποίες δεν θα μπορούσαν ποτέ να συμβούν χωρίς το επιστημονικό τους περιεχόμενο».
Ο Σαμ Μόσκοβιτς, ιστορικός της ΕΦ, θεωρεί πως η τελευταία είναι: «ένας κλάδος της φαντασίας που χαρακτηρίζεται από το ότι διευκολύνει την εκούσια αναστολή της δυσπιστίας των αναγνωστών, χρησιμοποιώντας μιαν ατμόσφαιρα επιστημονικότητας στις δημιουργικές της υποθέσεις για τη φυσική επιστήμη, το διάστημα, τον χρόνο, την κοινωνική επιστήμη και τη φιλοσοφία».
Σύμφωνα με τον κριτικό Βασίλη Καλλιπολίτη:
«Η Ε.Φ. είναι ένα παρακλάδι της λογοτεχνίας της περιπέτειας και έχει την
ίδια γενική μορφική δομή. Ο άνθρωπος, θεωρούμενος σαν μέγεθος, έρχεται
σε αντιπαράθεση με άλλα μεγέθη. Μέσα από την αντιπαράθεση αναδεικνύεται
η ανθρώπινη δυναμική, αυτό που συνιστά την ουσία και το μεγαλείο του
ανθρώπινου γένους. Στην ταξιδιωτική περιπέτεια το αντιπαρατιθέμενο μέγεθος
είναι οι φυσικές δυνάμεις, οι άγριες φυλές, κλπ. Στο αστυνομικό μυθιστόρημα
η δεξιοτεχνία του εγκληματία, ή η αντίσταση των τεκμηρίων στην
προσπάθεια του ερευνητή να τα αναδομήσει και να τα νοηματοδοτήσει. Στην Ε.Φ. το φάσμα των μεγεθών είναι εξαιρετικά ευρύ.
Ο ήρωας – μπορεί να είναι ένα συγκεκριμένο άτομο, ακόμη και ολόκληρη η κοινωνία – βρίσκεται αντιμέτωπος με τους αδήριτους νόμους της κοινωνικής, οικονομικής και τεχνολογικής εξέλιξης. Με τους πραγματικούς, υποθετικούς ή φανταστικούς νόμους που διέπουν
τον χωροχρόνο. Με τα προβλήματα και τους τεράστιους κινδύνους που απειλούν τον άνθρωπο μέσα στο άπειρο και ανεξερεύνητο Σύμπαν. Αυτή η άπειρη ποικιλία δυνατοτήτων χρησιμοποιείται στην Ε.Φ.
σαν μέσο για μια βαθύτερη μελέτη των προβλημάτων που αντιμετωπίζει
ο άνθρωπος σαν άτομο και σαν κοινωνικό ον».
Ο Δημήτρης Αρβανίτης δίνει μία πιο πολύπλοκη ερμηνεία: «Δεν είναι ένα λογοτεχνικό είδος με τη στενή έννοια του όρου, καθώς πήρε συγκεκριμένη μορφή στο δεύτερο τέταρτο του εικοστού αιώνα, από τη σύμμειξη πολλών διαφορετικών ειδών, από τις ουτοπίες ως τις διαστημικές περιπέτειες. Μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ένας βασικός πυρήνας που αποτελείται από τα έργα που είτε φέρουν τον χαρακτηρισμό «ΕΦ», είτε αναγνωρίζονται αμέσως από τους αναγνώστες τους ως «ΕΦ»... Η ΕΦ είναι κατά μεγάλο μέρος δημιούργημα της αλληλεπίδρασης συγγραφέα-αναγνώστη... Από μια οπτική γωνία, το σημαντικότερο στοιχείο ενός κειμένου που χαρακτηρίζεται ΕΦ είναι η αναγνώριση της ρευστότητας του μέλλοντος και ο ενθουσιασμός που προκαλούν στον άνθρωπο οι
προσπάθειες της επιστήμης να κατανοήσει το Σύμπαν μας.
Στους κύκλους των κριτικών χρησιμοποιείται η έκφραση «αίσθηση του θαυμαστού», όταν οι προσπάθειες αυτές, όπως περιγράφονται μέσα στη διήγηση, τοποθετούν ξαφνικά τον αναγνώστη σε μια θέση απ' όπου αντικρίζει την ανθρωπότητα από εντελώς νέα προοπτική. Επομένως έχουμε έναν όρο που σχετίζεται όχι με το περιεχόμενο ή τη μορφή, αλλά με την επίδραση του κειμένου, όπως ακριβώς
μιλάμε και για «έργα τρόμου»».
Ο ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ Ε.Φ.
Ο κριτικός λογοτεχνίας Ντάρκο Σούβιν θεωρεί πως η Ε.Φ. καθορίζεται από την ψυχολογική επιρροή της ανάγνωσής της. Σύμφωνα με τον ορισμό του πρόκειται για: «ένα λογοτεχνικό είδος του οποίου αναγκαίες και ικανές συνθήκες είναι η παρουσία και η αλληλεπίδραση της αποξένωσης και της γνώσης, και του οποίου κύριο τυπικό εύρημα είναι ένα φανταστικό πλαίσιο εναλλακτικό του εμπειρικού περιβάλλοντος του συγγραφέα». Για τον Σούβιν, θεμελιώδες ψυχολογικό αποτέλεσμα της ΕΦ επί του αποδέκτη είναι η γνωστική αποξένωση, η κατάσταση κατά την οποία σχηματίζονται στον νου του αντικρουόμενες πεποιθήσεις για την εξωτερική πραγματικότητα: από τη μία ο πραγματικός κόσμος, όπως εκλαμβάνεται από τις αισθήσεις και τα πολιτισμικά δεδομένα, από την άλλη ο εναλλακτικός και ανοίκειος κόσμος της αφήγησης – με διαφορετικές ορισμένες παραδοχές αλλά και μία σημαντική επιστημονική ευλογοφάνεια. Επιπροσθέτως, ο όρος γνώση στο εν λόγω πλαίσιο δεν περιλαμβάνει μόνο τη γνώση του αποδέκτη για τον αληθινό κόσμο, αλλά υπαινίσσεται και μία προσπάθεια επεξήγησης και δικαιολόγησης του στοιχείου το οποίο προκαλεί την αποξένωση, απαραίτητη για να θεωρηθεί αυτό εύλογο. Ο Σούβιν παραθέτει και έναν ακόμα, συμπληρωματικό ορισμό: «η επιστημονική φαντασία είναι το μυθοπλαστικό είδος στο οποίο μία μυθοπλαστική καινοτομία (novum) αναπτύσσεται κι επικρατεί στην αφήγηση, ενώ ταυτόχρονα
είναι συμβατή με ένα υπαρκτό, αποδεκτό σώμα γνώσης και με την κοινή λογική».
Η εν λόγω καινοτομία πρέπει επομένως να είναι εύλογη αλλά και ηγεμονική στο έργο, ώστε να καθορίζει την αφηγηματική δομή και να είναι νοηματικά αυτοτελής, αντί να συνιστά απλώς περιφερειακό στοιχείο, άμεσο διαφανή υπαινιγμό ή
ελαφρώς μεταμφιεσμένη αναφορά προς την εμπειρική πραγματικότητα του συγγραφέα (όπως π.χ. στα έργα του Χόρχε Λουίς Μπόρχες, του Φραντς Κάφκα ή στη Θεία Κωμωδία του Δάντη Αλιγκιέρι).
Συστατικό στοιχείο, τελικά, της επιστημονικής φαντασίας είναι το ότι επιφέρει στον αναγνώστη / θεατή μία γνωστική αποξένωση. Για να επιτευχθεί αυτή η ρήξη του κειμένου με την εμπειρική πραγματικότητα του αποδέκτη, αξιοποιούνται κατά κανόνα μέθοδοι οι οποίες εφιστούν την προσοχή στο ίδιο το κείμενο, ως φορέα της εν λόγω ρήξης, αντί για την πλοκή ή τους χαρακτήρες της αφήγησης: γλωσσικές στρατηγικές (π.χ. νεολογισμοί ή μετασχηματισμένη γλώσσα), τοποθέτηση του αφηγηματικού υποβάθρου στο επίκεντρο εις βάρος της πλοκής, περιγραφή ασυνήθιστων ή εξαιρετικών εμπειριών και συναντήσεων (π.χ. με στόχο την πρόκληση μιας αίσθησης του θαυμαστού) ή η διαστρέβλωση αναγνωρίσιμων πολιτισμικών συμβόλων του αληθινού κόσμου. Οι μέθοδοι αυτές υποβοηθούν τη διερεύνηση της επίδρασης της μυθοπλαστικής καινοτομίας, του novum (π.χ. μίας ευλογοφανούς τεχνολογίας ταξιδιού στον χρόνο), στην κοινωνική πραγματικότητα. Η εν λόγω διερεύνηση, σε τελική ανάλυση, αισθητικά αποσκοπεί στην αφύπνιση της αίσθησης του θαυμαστού, όπου το δέος εμπρός στην απειρία μιας υπεράνθρωπης και ακατανόητης πολυπλοκότητας κατακλύζει τον αποδέκτη,
όπως κάποτε συνέβαινε με τα ηρωικά έπη ή τα γοτθικά μυθιστορήματα».
ΜΙΑ ΑΝΕΞΗΓΗΤΗ ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΤΗΣ Ε.Φ.
Στην λογοτεχνία της Ε.Φ. στα τελευταία χρόνια έγινε μία διάσπαση, ένας διαχωρισμός.
Η κλασσική Ε.Φ. η οποία χαρακτηρίζεται από την αυστηρή προσοχή στην λεπτομέρεια, την ακριβή απεικόνιση του κόσμου, την προηγμένη τεχνολογία, την προσήλωση στις φυσικομαθηματικές επιστήμες
(ιδιαίτερα στην Φυσική, στην Χημεία, στην Αστροφυσική), ονομάστηκε
από κάποιους Σκληρή (Hard) Ε.Φ. Μία σειρά συγγραφέων όμως,
συνήθως άσχετοι με την θετική επιστήμη, (π.χ. ο Ραίη Μπράντμπερυ, ο Φριτς Λάιμπερ, ο Φίλιππος Ντικ,
ο Φρανκ Χέρμπερτ, η Ούρσουλα ντε Γκεν), άρχισε να γράφει δήθεν
επιστημονική φαντασία, δίνοντας έμφαση στις κοινωνικές επιστήμες,
στις «ήπιες – μαλακές επιστήμες», (Soft) την Ψυχολογία, την Κοινωνιολογία, την Οικολογία.
Θέματά της ήταν οι ψυχικές διαταραχές, η χρήση
παραισθησιογόνων φαρμάκων (για να μοιάσουν με εξωγήινους!), ο υποκειμενισμός και η υποκειμενική αντίληψη του κόσμου, οι
ανώμαλες σεξουαλικές πρακτικές, η μεταφυσική, η έννοια της
συνείδησης, ο γνωσιολογικός σκεπτικισμός, η υφή της
πραγματικότητας. Συνήθως η αφήγηση είναι βασανιστική, κατακερματισμένη,
αντισυμβατική, με φόντο τα ψυχολογικά προβλήματα του ήρωα.
Όπως καταλαβαίνει κανείς όλα αυτά δεν έχουν καμιά σχέση με την καθαρή Ε.Φ. και είναι μεγάλη οπισθοδρόμηση σε αρχαϊκές μορφές «λογοτεχνίας» του υπερφυσικού και της αστρολογίας. Και όμως τα ¾ της σημερινής
θεωρούμενης Ε.Φ. μας τα παρουσιάζουν σαν αδιαμφισβήτητη
Ε.Φ. ενώ πρόκειται καθαρά για σκουπίδια.
ΖΗΝΩΝ ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου