23 ΜΑΡΤΙΟΥ 1821 ΣΤΗΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ: ΑΡΧΙΖΕΙ Η ΣΦΑΓΗ 25.000 ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ. Pouqueville: η “Θεσσαλονίκη ήταν θέατρο βασάνων και σφαγών”.

 

ΜΕΓΑΛΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ. Βρετανία: Επιστήμονες δημιούργησαν το πρώτο εμβόλιο για την πρόληψη του καρκίνου του πνεύμονα χρησιμοποιώντας την τεχνική του εμβολίου για τον κορωνοϊό. Αντιδρούν οι ευφυείς ακροδεξιοί ρωμιοί: "Δεν θα κάνουμε το εμβόλιο του διαβόλου κι ας πάθουμε καρκίνο του πνεύμονα"...

16 Μαρτίου 1964: 60 χρόνια από τις μαζικές απελάσεις Ελλήνων από την Τουρκία. Ρώτησαν τον Έλληνα πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου (πράκτορα των αγγλικών μυστικών υπηρεσιών) τι θα κάνει με τους Έλληνες πρόσφυγες που διώχνει η Τουρκία και απάντησε: "βάλτε τους κάπου" και δεν ασχολήθηκε ξανά με το θέμα.

Απαγχονισμός των Ελλήνων προκρίτων της Θεσσαλονίκης στο Καπάνι (1821), Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (imma.edu.gr)

Την πρώτη εικοσαετία του 19ου αιώνα, στη Θεσσαλονίκη υπήρχε μία εύρωστη ελληνική πληθυσμιακή ομάδα, η δεύτερη σε αριθμό μετά τους μουσουλμάνους, η οποία ζούσε στα κεντρικότερα σημεία της πόλης και κατείχε μεγάλο μέρος της οικονομικής δραστηριότητας. Τον ελληνικό αυτό πληθυσμό οι γενίτσαροι βαζιβουζούκοι (άτακτα ρεμάλια) τον έσφαξαν, τον εξανδραπόδισαν και τον πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα και στα χαρέμια των Οθωμανών.

Ο συγγραφέας Ι. Βασδραβέλλης στο παράρτημα του έργου του «Οι Μακεδόνες στους αγώνες της Ανεξαρτησίας» παραθέτει το επίσημο φιρμάνι του Μαχμούτ Β’ προς τον Γιουσούφ μπέη, μουτεσελίμη του σαντζακίου της Θεσσαλονίκης: «Η επανάσταση που τόλμησε το ευτελές(!) ελληνικό έθνος εναντίον του υψηλού μωαμεθανικού κράτους μεταδόθηκε σε όλα τα μέρη, κατά τις ημέρες δε αυτές εξεγέρθηκαν οι ραγιάδες του Λαγκαδά Θεσσαλονίκης και του Πολυγύρου Παζαρούδας. »Επαναστάτησαν το Καγιατζίκ (σημ. Παλαιόκαστρο), τα Μαντεμοχώρια και η Κασσάνδρα. Έχει εκδοθεί ιερός φετβάς περί πατάξεως και εξοντώσεως αυτών, περί συλλήψεως και εξανδραποδισμού των γυναικοπαίδων και λαφυραγωγήσεως και διανομής των περιουσιών των μεταξύ των στρατιωτών. Για τον λόγο αυτό, εκδόθηκε διαταγή προς τον στρατάρχη της Μ. Ασίας Μπαϊράμ πασά που κατευθύνεται στην Λάρισα, να χτυπήσει πρώτα τους επαναστάτες στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης, ώστε να σωφρονισθούν οι υπόλοιποι. Να πράξετε μαζί με τον διοικητή Πραβίου κα Καβάλας πάν ό,τι δυνατόν ώστε να εξοντώσετε τους επαναστάτες, εξανδραποδίζοντας τα γυναικόπαιδα και δημεύοντας την περιουσία των…»

 

Τα τρομοκρατικά μέτρα του Γιουσούφ μπέη έφεραν το χάος στη Θεσσαλονίκη την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1821. Συνελήφθη ο Έλληνας ιερέας Ανανίας Μαρκόπουλος με την κατηγορία ότι συμμετείχε στην Φιλική Εταιρεία και προετοίμαζε εξέγερση σε συνεργασία με τον Βασιλικό, τον Τζαμτζάκο και με τους κινηματίες της Βλαχίας. Συνέλαβαν επίσης πολλούς άλλους. Τους φυλάκισαν στον Λευκό Πύργο (Κανλή Κουλέ) και τους εκτέλεσαν. Ήταν τα πρώτα θύματα του αγώνα στη Θεσσαλονίκη.

Καθώς το κίνημα στην Χαλκιδική είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις, οι συλλήψεις και οι φυλακίσεις στη Θεσσαλονίκη αγωνιστών από όλη τη Μακεδονίας συνεχίστηκαν επί μήνες. Στις φυλακές των υπογείων του τουρκικού διοικητηρίου είχαν φυλακισθεί πλέον των 400 ομήρων, εκ των οποίων 100 περίπου προέρχονταν από τα αγιορείτικα μετόχια έξω του Άθω.

Το σύνθημα των σφαγών δεν άργησε να δοθεί στην Θεσσαλονίκη. Την επομένη της εξόντωσης της τουρκικής φρουράς από τους κατοίκους του Πολυγύρου διατάχθηκε η εκτέλεση των μισών ομήρων που κρατούνταν στις φυλακές του διοικητηρίου. Τα όργανα του Γιουσούφ μπέη συνέλαβαν και έκλεισαν μέσα στην εκκλησία και στον αυλόγυρο του μητροπολιτικού ναού Αγίου Γρηγορίου Παλαμά 2.000 Έλληνες Θεσσαλονικείς.

Ο μανιώδης τουρκικός και εβραϊκός όχλος, τον οποίο παρότρυναν οι επίσημες αρχές, ρίχτηκε στην καταστροφή και την διαρπαγή. Ο Ελληνισμός γίνεται έρμαιο της μανίας του. Εξάλλου υπήρχε έντονος οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ Ελλήνων, Εβραίων και λεβαντίνων της Θεσσαλονίκης.

Συνέλαβαν τον τοποτηρητή του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, τον επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωσήφ βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και εκτελέστηκε εκεί ως συνοδικός μαζί με τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄.

Δυστυχώς την ίδια κακή τύχη είχε και ο Κίτρους Μελέτιος. Μαζί με τους δημογέροντες Χριστόδουλο Μπαλάνο, Γεώργιο Παϊκο, Χρίστο Μενεξέ, Στ. Πολύδωρο, Αναστάσιο Κυδωνιάτη, Αθ. Σκανδαλίδη, Κ. Τάττη, τον ιερέα του Αγίου Μηνά Παπαγιάννη και τους Χατζηνικολάου, Αργυρόπουλο, Αναγνώστη, Γούναρη, Αχτάρη, Νάκο, Νάνο, Δημ. Πεσέ, Απ. Παπά οδηγούνται δεμένοι στην αγορά Καπάνι και εκτελούνται!

Η σφαγή συνεχίστηκε στην Μητρόπολη όπου οι χιλιάδες έγκλειστοι Θεσσαλονικείς σφαγιάστηκαν από Τούρκους και Εβραίους, όπως παραθέτει ο Πουκεβίλ (Pouqueville, Histoire de la regeneration de la Grece).

Μερικοί χριστιανοί διασώθηκαν από τους δερβίσηδες ενός γειτονικού τουρκικού τεκέ, οι οποίοι έδειξαν συμπάθεια προς τους δυστυχείς «γκιαούρηδες». Πάνω από 3000 θανατώθηκαν εκείνες τις ημέρες στην Θεσσαλονίκη, ενώ ο συγγραφέας Risal ανεβάζει τον αριθμό των θυμάτων στις 25.000 συγκαταλέγοντας τους χιλιάδες αιχμαλώτους της Μακεδονίας που τους έφερναν και εκτελούσαν στη Θεσσαλονίκη.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1821. ΟΙ ΣΦΑΓΕΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ (1)

istorikimnimi: ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1821. ΟΙ ΣΦΑΓΕΣ ΤΩΝ ΡΩΜΙΩΝ (1) (booksonthesites.blogspot.com)

Ο διαβολικός Γιουσούφ Μπέης στήνει την παγίδα

Του ΒΑΣΙΛΗ Σ. ΚΑΡΤΣΙΟΥ

booksonthesites.blogspot.com

 

Αρχές Σεπτεμβρίου του 1821, ο Χαϊρουλλάχ ίμπν Σινασή Μεχμέτ αγά (1792-1849), υπέβαλε στον σουλτάνο Μαχμούτ Β΄ ένα υπόμνημα στο οποίο συμπεριλαμβάνονται φρικιαστικές λεπτομέρειες για τη γενοκτονία των 30.000 «άπιστων» ρωμιών της Θεσσαλονίκης, τον Μάιο του ιδίου έτους, με το ξέσπασμα της επανάστασης στον Πολύγυρο της Χαλκιδικής, στις 16 Μαΐου του 1821. Στα 1815, ο Χαϊρουλλάχ διορίσθηκε ιεροδίκης στο Σκούταρι (Χρυσούπολη), και στα 1820 μολλάς (δικαστής πρώτου βαθμού) στη Θεσσαλονίκη. Το εξαιρετικό αυτό ντοκουμέντο, γραμμένο με την αραβική γραφή «σουλούς», βρήκε ο Αβρ. Ν. Παπάζογλου, τη δεκαετία του 1930, στα χειρόγραφα των ανακτόρων του Τοπ-Καπού στην Πόλη, και το δημοσίευσε το 1940, με εισαγωγικά σχόλια και πλήθος ερμηνευτικών σημειώσεων.

Αν και αποτελεί ένα από τα ελάχιστα χειρόγραφα για τη Θεσσαλονίκη της οθωμανικής περιόδου, το συγκλονιστικό αυτό «Οδοιπορικό» του Τούρκου μολλά έχει χρησιμοποιηθεί σε ελάχιστες περιπτώσεις και μόνον ως βιβλιογραφική αναφορά. Η istorikimnimi θα δημοσιεύσει σε συνέχειες, και κατά ενότητες, το μεγαλύτερο τμήμα αυτού του «υπομνήματος» προς τον Μαχμούτ τον Β΄, με σχόλια και υποσημειώσεις τόσο του ιδίου του Παπάζογλου όσο και συμπληρωματικά του συγγραφέα.

«Σήμερα η Θεσσαλονίκη έχει ως εκατό χιλιάδες κατοίκους, απ’ τους οποίους οι σαράντα είναι μουσουλμάνοι κι’ οι άλλοι, άπιστοι, ρωμιοί,¹ εβραίοι κι’ αρμένιοι. Οι άπιστοι αυτοί έχουν έναν δεσπότ – εφέντη, που λέγεται Μακάρ (Μακάριος, επίσκοπος Κίτρους) και που κάθεται στο Μητροπολιτχανέ (Μητρόπολη). Έχουν ένα – δύο σχολειά και μερικές εκκλησίες, που η πιο μεγάλη τους είναι αυτή που ονομάζουν Μηνά εφέντη (Άγιος Μηνάς) και που μέσα στα κελλιά της μαζεύονται όλοι οι πρόκριτοι χριστιανοί και συζητούν για το Πατριαρχείο, για το Φανάρι και για τον Μωριά. Τη μέρα μάλιστα που έφθασα και πήγα στο Κονάκι, είχαν φέρει εκεί μπροστά στον Γιουσούφ Βέη, έναν μεσήλικα άπιστο, Μεστανέ εφέντη, γιατί, λέγει, μάθαινε στα παιδιά του ένα τραγούδι, γραμμένο από έναν άπιστο της Θεσσαλίας,² που η Μεγαλειότης Σου, με προγενέστερο προσκυνητό φιρμάνι Σου, είχες καταδικάσει και απαγορεύσει.

Όμως, ό,τι μούκαμε μεγαλύτερην εντύπωση εδώ, είναι τ’ ότι οι άπιστοι ρωμιοί, παρά την προσκυνητή διαταγή Σου, και μ’ ανοχή του αρχιαστυνόμου Τσακίρ Βέη, που ίσως και να παίρνει «ρουσφέτια» (φιλοδωρήματα) γι’ όλα αυτά, τριγυρνούν στους δρόμους μ’ άλογο, με καλά ρούχα, και το χειρότερο, δεν κατεβαίνουν από το πεζοδρόμιο όταν τύχει να συναντήσουν κανέναν πιστό.³

Ακόμα, μ’ εκνεύρισε πολύ και το καθημερινό χτύπημα της καμπάνας των εκκλησιών και προ παντός της Μητρόπολης, που χτυπά τόσο άσχημα στ’ αφτιά των μουσουλμάνων και τους θυμίζει, ότι κάτω από τον ίδιον μ’ αυτούς ουρανό ζουν κι’ άνθρωποι τόσο τυφλοί κι ανόητοι, ώστε να πιστεύουν πώς στον κόσμο υπάρχουν κι άλλες θρησκείες πιο αληθινές από τη δική μας του – μεγάλη η χάρη Του! – Μωάμεθ.

Λίγες μέρες μετά την άφιξή μου συναντήθηκα με τον μουτεσελήμη Γιουσούφ Βέη. Με δέχθηκε στο Χιοκιουμέτ – Κονακή (Κονάκι, Διοικητήριο),⁴ παρουσία και του μουφτή, του γενητσάρ – αγά Αζίζ αγά και του αρχιαστυνόμου Τσακίρ εφέντη. Ο Γιουσούφ Βέης, είναι άνθρωπος βάναυσος, τυραννικός και χριστιανομάχος (γκιαούρ ντουσμανή).⁵ Οι άλλοι μπροστά του, κι’ αυτός ακόμα ο μουφτή εφέντης, στέκονται με σταυρωμένα τα χέρια και δεν τολμούν να πουν τη γνώμη τους. Εγώ ωστόσο, ο ταπεινός δούλος Σου, συνηθισμένος στην καλωσύνη και  τη δίκαια κρίση Σου, δεν μπόρεσα να δεχθώ χωρίς συζήτηση τα όσα μου είπε. Και ήταν αυτά, τα παρακάτω: “οι άπιστοι ρωμιοί του βιλαγιετιού δείχνουν εδώ και λίγο καιρό κάποιαν ύποπτη κίνηση. Ετοιμάζουν, λέγει, εξέγερση ενάντια στην κυβέρνηση και την εξουσία Σου. Και γι’ αυτό πρέπει αλύπητα να τους χτυπούμε, όπου του βρίσκουμε. Βέβαια εγώ εναντιώθηκα σ’ αυτά, γιατί, Θεέ μου, ποιος θα τολμήσει να επαναστατήσει στην δική Σου δύναμη και εξουσία; Του είπα, πώς θάταν προτιμότερο, αντί να τους τυραννούμε, να τους φερόμαστε καλύτερα σαν φίλοι, ώστε νάναι ευχαριστημένοι και να μην έχουν παράπονα”.

Τα λόγια μου αυτά του φάνηκαν τολμηρά και αγανακτισμένος βγήκεν από την αίθουσα. Έφυγα τότε κι’ εγώ και αφού προσευχήθηκα και συμβουλεύθηκα το Ιερό Κοράνιο, ξεκίνησα να συναντήσω τον Δεσπότ – εφέντη και να του πω να συμβουλέψει το ποίμνιό του, νάναι πιο πιστό στους νόμους του Σερή και να υπακούει στις διαταγές του Κονακιού. Ο Δεσπότ – εφέντης με δέχθηκε σαν παλιό φίλο, κι ενώ πίναμε τους καφέδες που μας έφερεν ένας «τσαούσης» (κλητήρας), του είπα ό,τι είχα κατά νού. Μ’ άκουσε, βρήκε πώς είχα δίκαιο, και φεύγοντας, μου είπε να Σού μεταβιβάσω την πίστη και την αφοσίωση όλων των ρωμιών της Θεσσαλονίκης. Τον δεσπότ – εφέντη αυτόν οι ρωμιοί τον λέγουν Μακάρ (Μακάριος, επίσκοπος Κίτρους),⁶ όμως για νάμαι ειλικρινής, δεν κατάλαβα, αν αυτό είναι το αξίωμά του (ρουτμπεσή) ή τ’ όνομά του».

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

[1] Ο Χαϊρουλλάχ σαφώς κατατάσσει τους Ρωμιούς ως τη δεύτερη πληθυσμιακή ομάδα της πόλης, μετά τους μουσουλμάνους, πριν τον Μάιο του 1821.

[2] Ο Παπάζογλου πιθανολογεί ότι πρόκειται για τον Ρήγα Φερραίο, αλλά βεβαίως πρόκειται για αυτόν. Ήδη από τον Ιούλιο του 1797 η Υψηλή Πύλη, με το φόβο της διασποράς των Ιδεών της «Γαλλικής Επανάστασης» και των επαναστατικών ιδεών του Ρήγα, είχε στείλει φιρμάνι προς τον πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, (ήταν και τότε πατριάρχης), «να μη λείπη με συμβουλάς και παραινέσεις να διδάσκη πάντας τους βασιλικούς ραγιάδες τα της υπακοής των χρέη». Βλ. σχετ. Έξαρχος Γιώργης, Ρήγας Βελεστινλής, Ο βάρδος της ελληνικής ελευθερίας και δημοκρατίας, Νέα αποκαλυπτικά στοιχεία, εκδόσεις Ερωδιός, 2017.

[3] Παπάζογλου: Είναι γνωστό, πώς τα πρώτα μετά την άλωση χρόνια, κι’ ως τα 1750 μάλιστα, οι μη μουσουλμάνοι κάτοικοι της Τουρκίας υπάγονταν σ’ ένα πλήθος περιορισμούς, τόσο στην εμφάνιση, όσο και στη συμπεριφορά τους απέναντι στους μουσουλμάνους. Στα 1630 μάλιστα (21 Ιουλίου), επί Μουράτ Δ΄, είχεν εκδοθή και σχετικό διάταγμα (αντίγραφό του βρίσκεται στα χέρια μου), που κοινοποιήθηκε σε όλους τους ιεροδίκες, εφιστώντας την προσοχή τους στην εφαρμογή των μέτρων αυτών. Με τον καιρό ωστόσο οι διατάξεις αυτές, που καθώριζαν την αμφίεση των μη μουσουλμάνων, είχαν ατονήσει, κι’ είναι περίεργο, πώς ο Χαϊρουλλάχ εφ. παραξενεύεται βλέποντας, στα 1820, τους ρωμιούς «να μην κατεβαίνουν από το πεζοδρόμιο, όταν τύχει να συναντήσουν κανέναν μουσουλμάνο» και μάλιστα, σε μία πόλη σαν τη Θεσσαλονίκη, που τον καιρό εκείνο, δεν είχε μουσουλμάνους τέτοιους, που στο αντίκρυσμά τους να πρέπει οι άλλοι να παραμερίζουν.

[4] Το Κονάκι, το παλιό Διοικητήριο δεν ήταν στη θέση του σημερινού Διοικητηρίου. Η θέση του εντοπίζεται ευκρινώς, στη φωτογραφία της Θεσσαλονίκης του 1875-78 του αρχείου Δέλλιου, μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου (τότε τζαμί Κασιμιέ), μεταξύ των σημερινών οδών Κασσάνδρου και Αγίου Δημητρίου.

[5] Ο διαβολικός μουτεσελίμης της Θεσσαλονίκης Σερίφ Σεντίκ Γιουσούφ Μπέης αξίζει μία θέση στη μαύρη λίστα των πιο αιμοσταγών τούρκων διοικητών. Άλλωστε, οι χαρακτηρισμοί  του ίδιου του Οθωμανού δικαστή φανερώνουν το μέγεθος της θηριωδίας του Γιουσούφ Μπέη. Τον έτρεμε ακόμα και ο μουφτής!

[6] Επίσκοπος Κίτρους Μελέτιος ο Α΄, ο Κυριακός. Διετέλεσε επίσκοπος Κίτρους από το 1815 έως τον Μάιο του 1821, την ημέρα του μαρτυρίου του στις σφαγές της Θεσσαλονίκης. Ασκούσε καθήκοντα τοποτηρητή στη μητρόπολη Θεσσαλονίκης, καθώς ο επίσκοπος Ιωσήφ είχε μεταβεί στην Κωνσταντινούπολη για τις εργασίες της Αγίας και Ιεράς Συνόδου του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Φυσικά, και ο Ιωσήφ μαρτύρησε στην Κωνσταντινούπολη, όπως και ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄.

 

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ  ΜΑΪΟΣ 2921

ΒΡΩΜΟΤΟΥΡΚΟΣ ΧΑΪΡΟΥΛΛΑΧΧ Ιμπν Σινασί Μεχμέτ. 

Διετέλεσε μολάς της Θεσσαλονίκης Διετέλεσε μολάς της Θεσσαλονίκης από τις 20 Σεπτεμβρίου του 1820, μέχρι την μετάθεσή του, όντας φυλακισμένου, τον Μάιο του 1821. Η πόλη είχε τότε περί τους 100.000, με πλειοψηφία τους μουσουλμάνους (~40%) και κύριες κοινότητες, τους Ισραηλίτες, τους οικιστές Έλληνες και μια αξιόλογη παροικία Αρμενίων. Κατά τον ίδιο, τα σχολεία των Ελλήνων ήταν 1 ή 2 (τα οποία πλήρωναν οι ραγιάδες κρατική παιδεία δεν υπήρχε). Μεγαλύτερος ναός ήταν ο Άγιος Μηνάς, αφού η πλειοψηφία των βυζαντινών ναών είχαν υφαρπαχθεί, μετατρεπόμενα σε τζαμιά. Στον μολά είχε κάνει εντύπωση, πως οι άπιστοι της πόλης μπορούσαν να έχουν άλογο, επίσημα ρούχα και να μην κατεβαίνουν από το πεζοδρόμιο όταν συναντούσαν μουσουλμάνο, ενώ επιτρέπονταν οι κωδωνοκρουσίες. Μπορούμε να υποθέσουμε από την αντίδραση του, τι εφαρμόζονταν σε πολλές πόλεις της οθωμανικής και προφανώς και στην Πόλη.

Στην Θεσσαλονίκη διοικούσε ο Γιουσούφ Σερίφ Σιντίκ μπέης, τον οποίο ο Χαϊρουλάχ περιέγραψε ως χριστομάχο (αντικαθιστούσε τον Χουσεΐν Πασά, ο οποίος συμμετείχε στην εκστρατεία κατά του Αλή Πασά). Ήρθε πολύ γρήγορα σε ρήξη μαζί του, αφού ο μολάς δεν συμφωνούσε με την τακτική των γενικών πογκρόμς των Τούρκων, όταν, τουλάχιστον από το Γενάρη του 1821, είχαν μάθει για την επαναστατική οργάνωση της Φιλικής Εταιρίας. Τα πογκρόμς για να γίνουν, έπρεπε πέραν του Σουλτάνου, να έχουν έγκριση και του τοπικού ισλαμικού προεστού. Τότε χρέη μητροπολίτου εκτελούσε ο Μελέτιος επίσκοπος Κίτρους, καθώς ο επίσκοπος Θεσσαλονίκης Ιωσήφ βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη ως συνοδικός (ως όμηρος από τις 9 Μαρτίου, όπου απαγχονίστηκε στο Νιχώρι στις 13 Μαΐου).

Κατά τον Φεβρουάριο του 1821 δολοφονήθηκε ο προεστός Σπανδούνης (υποθέτω ο Σπανδώνης Βασματζής, γαμπρός του ευπόρου Ν. Καυτατζόγλου, για την περιουσία του οποίου έπεσαν σαν κοράκια οι Γάλλοι). Εκτελέστηκε σε καφενέ έναντι της Παναγίας Χαλκέων (τότε Καζαντζιλάρ Τζαμί). Σοκαρισμένος ο μολάς ως μάρτυς της μεταφοράς της σωρού αναφώνησε «ο Αλλάχ να τον ελεήσει». Καλοθελητές το μετέφεραν στον Γιουσούφ. Κλήθηκε σε απολογία και οδηγήθηκε στο Λευκό Πύργο σε αναμονή προς εκτέλεση στις 27 Φεβρουαρίου του 1821. Εκεί βρήκε μελλοθάνατους δι΄ασήμαντον αφορμή: ανάρμοστοι χαιρετισμοί ως άπιστοι, παρουσία στο Μητροπολιτικό Ναό, συμμετοχή σε συζητήσεις για το Πατριαρχείο κ.τ.λ. Στο Λευκό Πύργο δεν παρέχονταν τροφή παρά μόνο νερό.

Κατά την 1η  Μαρτίου του 1821 έφεραν στον Λευκό Πύργο, ημιθανή, τον «Παπάζ εφέντη». Ο ιστορικός Παπάζογλου τον ταύτισε με τον Αριστείδη Παππά απεσταλμένο του Υψηλάντη, ενώ ο Ι. Κ. Βασδραβέλης με τον ιερέα Ανανία Μαρκόπουλο. Ο Παππάς γνωρίζουμε πως εκτελέστηκε στο Αντά Κεμπήρ. Αυτός ο οποίος αναφέρεται στην επιστολή του Χαϊρουλάχ, συνελήφθη για μεταφορά επαναστατικής επιστολής του Πατριάρχη. Για αρχή υπέμεινε 100 καμτσικιές και  στις 4 Μαρτίου τον μετέφεραν στους Γενιτσάρους, ως φαίνεται, προς εκτέλεση.

Η είδηση της Επανάστασης στη Μολδοβλαχία έφτασε το α΄ δεκαήμερο του Απριλίου και λίγες ημέρες μετά, ο φετφάς της καταστολής των επαναστατών με κάθε μέσο, υπογεγραμμένος από τον σεϊχουισλάμη Γιασεχή Ζαδέ Αμπντούλ Βεχάπ. Μεταξύ 18 και 19 Μαΐου, συνέλαβαν τον επίσκοπο Κίτρους Μελέτιο και τον π. Ιωάννη εφημέριο του Αγίου Μηνά. Ο Μελέτιος κομματιάστηκε στην κεντρική πλατεία του Καπανίου (κεντρική αλευραγορά), ενώ αφού ακρωτηρίασαν τον π. Ιωάννη, με τα ίδια του τα δάχτυλα του έβγαλαν τα μάτια. Στο Καπάνι, επίσης, κατακρεούργησαν τον Φιλικό Χριστόδουλο Μπαλανό (γνωρίζουμε από προξενική γαλλική αναφορά του 1822, πως είχε προηγηθεί δίμηνος φυλάκιση). Επίσης εκεί μαρτύρησαν οι Γ. Πάϊκος, Αναγνώστης, Γούναρης, Αχτάρης, Νάνος, Δ. Πεσές και Κυδωνιάτης. Κατά τον Σ. Τρικούπη, ο Γιουσούφ είχε απαιτήσει την ομηρεία Χριστιανών από την περιοχή, την Χαλκιδική και το Άγιον Όρος, ως εγγύηση. Κρατούνταν στα υπόγεια του Κονακίου (=Διοικητηρίου περίπου εκεί όπου είναι το Υπουργείο Μακεδονίας – Θράκης). Ο Χαϊρουλάχ τους απαριθμεί ως 400, εκ των οποίων οι 100 μοναχοί. Τότε διατάχθηκε η σφαγή των μισών από τους 400 ομήρους του Κονακίου, ενώπιον του Γιουσούφ και των τυχόν Χριστιανών τους οποίους θα συναντούσαν στο δρόμο (ο Ι. Κ. Βασδραβέλης λέει πως οι μοναχοί ήταν 80 και πως εξ αυτών γλύτωσε μόνο ο π. Γερμανός της Μονής Σταυρονικήτα).

Τραγικές σκηνές εξελίχθηκαν στον τότε Μητροπολιτικό Ναό (μάλλον αρχές Ιουνίου), εσωτερικά και στον αυλόγυρό του (είτε ο Άγιος Μηνάς, είτε ο ναός ο οποίος προϋπήρχε του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά). Ο «συνωστισμός» αυτός, κατά τον P. Fisk, ήταν αποτέλεσμα εντολής προς τον επίσκοπο, να συγκεντρώσει εκεί μέγα μέρος της ελληνικής κοινότητας. Συγκεντρώθηκαν 1700, εκ των οποίων απελευθερώθηκαν περί τους 400. Από τους «συνωστισμένους», άλλοι εκτελέστηκαν επιτόπου, άλλοι μεταφέρθηκαν δεμένοι δύο-δύο στο Καπάνι, όπου επακολούθησαν και άλλες εκτελέσεις και βασικά αποκεφαλισμοί. Κατά τον Pouquevill συμμετείχαν και μέλη της ισραηλιτικής κοινότητας. Οι αποκεφαλισμένες κάρες οδηγηθήκαν στον Γιουσούφ ώστε να δει το αποτρόπαιο αυτό θέαμα. Ο T. Gordon από τη μεριά του μαρτυρεί, πως κεφάλια κοσμούσαν τις επάλξεις, ότι οι Γενίτσαροι δυσαρεστήθηκαν γιατί δεν έγινε πλήρης γενοκτονία. Παράλληλα, ο Θερμαϊκός τελούσε υπό ναυτικό αποκλεισμό 4 ή 5 ελληνικών πλοίων.  Μια άλλη περίπτωση, ο Χρήστος Μενεξές, οδηγήθηκε στην πλατεία της Ροτόντας (τότε Χορτάτς Εφέντ Τζαμί), όπου απαγχονίστηκε με ικρίωμα τον παλαιό πλάτανο.

Οι όμηροι και το πλιάτσικο, ήταν ένα ακόμα μέγιστο ζήτημα, το οποίο προφανώς επηρέασε για πολλές δεκαετίες μετά. Κάποιοι κατόρθωσαν να καταβάλουν ατομικά λύτρα. Ωστόσο το μεγάλο ποσοστό, ελευθερώθηκε εντασσόμενο σε μέγα τοκογλυφικό δάνειο που έλαβε η κοινότητα. Ορισμένοι, εκ των Λεβαντίνων και Ισραηλιτών, αγόραζαν λάφυρα και τίτλους ιδιοκτησίας στο 60% με 80% της πραγματικής αξίας (πηγή ο P. Fisk). Να σημειωθεί, πως αρκετοί Έλληνες γλύτωσαν από άσυλο που προσέφεραν οι δερβίσικοι τεκέδες της πόλης. Τέλος σε όλα τα παραπάνω δεν αναφέρουμε, τις αναφερόμενες σφαγές στα πέριξ χωριά, μεμονωμένες εκτελέσεις κατά τον Ιούλιο του 1821 και την παράδοση του μαρτυρίου στον Ναό του Αγίου Αθανασίου της οδού Εγνατίας. Ας είναι αιωνία η μνήμη όσων έχυσαν το αίμα τους ή βοήθησαν ανθρώπους στις τραγικές αυτές ώρες.

Πηγή κειμένου: e-ptolemeos.gr (24-3-2016), https://menoumethess.gr

«Θα μάθαινα πολλά εκεί μέσα, όμως πρόκαμε η τίμια διαταγή Σου να γυρίσω στην Πόλη – κι’ απ’ αυτήν κατάλαβα, ότι το τιμημένο “ντιβάνι” Σου δεν γνώριζε τη φυλάκισή μου – κι’ αφέθηκα ελεύθερος. Όμως, Θεέ μου!... Ο Γιουσούφ δεν ήταν πιά ο παλιός βάναυσος Γιουσούφ απέναντί μου. Μου μιλούσεν ήρεμα, γλυκά και ήταν σαν να με παρακαλούσε να τον συγχωρέσω, για το κακό που μούχε κάμει. Όμως, πριν απ’ όλα, εγώ ήθελα να φύγω μιάν ώραν αρχήτερα από την κόλαση αυτή. Φανέρωσα την επιθυμία μου τούτη στον μουτεσελήμ εφέντη, και τότε πηροφορήθηκα, ότι το καθήκον μού επέβαλε να μείνω λίγο ακόμα εκεί. Οι άπιστοι ήσαν έτοιμοι να ξεσηκωθούν. Στα γύρω χωριά μάλιστα είχαν αρχίσει να χτυπιούνται με τα ασκέρια μας. Κι’ ο Γιουσούφ Βέης σκέφτονταν, για αντίποινα, να σφάξει όλους τους άπιστους, πούταν μαζευμένοι στο Κονάκι. Προσπάθησα να τον πείσω, πώς κάτι τέτοιο θα εξαγρίωνε περισσότερο τους ρωμιούς. Δε μ’ άκουσεν όμως, και το ίδιο βράδυ οι μισοί από τους ομήρους σφάχτηκαν μπρος στα μάτια του βάναυσου μουτεσελήμη. Εγώ κλείσθηκα στον “οντά” (δωμάτιό) μου και προσευχήθηκα για την σωτηρία της ψυχής τους.

Κι’ από την νύχτα εκείνην άρχισε το κακό. Η Θεσσαλονίκη, η ωραία τούτη πόλη, που στολίζει σαν σμαράγδι το τιμημένο στέμμα Σου, μεταβλήθηκε σ’ ένα απέραντο “σφαγείο”. Ο μουτεσελήμ Γιουσούφ Βέης, θέλοντας να εκδικηθεί τους ξεσηκωμένους ρωμιούς, διέταξε τους χαφιέδες του να γυρνούν στους δρόμους της πόλης και να σκοτώνουν αλύπητα κάθε άπιστο που θα συναντούσαν. Έτσι κι’ έγινε. Κάθε μέρα και κάθε νύχτα δεν ακούς τίποτ’ άλλο στους δρόμους της Θεσσαλονίκης, παρά φωνές, κλάμματα, βογγυσμούς. Ο Γιουσούφ Βέης, ο γενητσάρ - αγάς, ο σούμπασης και οι χοτζάδες και οι ουλεμάδες, έχουν λυσσάξει θαρρείς. Δεν εκτελούσαν δικές Σου διαταγές ασφαλώς, γιατί τότε θα σέβονταν τα μικρά παιδιά και τις έγκυες γυναίκες. Τι δεν είδαν τα μάτια μου κραταιότατε πατισάχ!... Τι δεν αντίκρυσαν!... Και σαν να μην έφθαναν όλα αυτά, την πρώτη μέρα του φεγγαριού του Μαϊου (18-19 Μαϊου 1821), ο μουτεσελήμ Γιουσούφ Βέης διέταξε να του φέρουν τον Μακάρ εφέντη και τους άλλους “αγιάνιδες” (πρόκριτους) των ρωμιών. Τους φέραν δεμένους και τότε ράγισεν η καρδιά μου, βλέποντας τον Μακάρ εφέντη, με τ’ άσπρα του γένεια και τα μακρυά μαλλιά του ακατάστατα, να παραδίδεται στα χέρια των “μπασή μποζούκ” και να κομματιάζεται στη μεγάλη πλατεία του Καπανιού. Ενός άλλου γέροντα σεβάσμιου, του παπά-Γιάννη, της εκκλησίας του Μηνά εφέντη, του κόψαν τα πόδια και τα χέρια. Κι’ έπειτα, κρατώντας τα κομμένα χέρια του, με τα δάχτυλά του βγάλαν τα μάτια του. Έναν τρίτο, που τον γνώριζα από το καφενείο, και πού οι άπιστοι τον λέγαν Χρίστο εφέντη (Χρήστος Μενεξές;) τον κρέμασαν στο μεγάλο “τσινάρ” (πλάτανο) του Ορτάτς εφέντη τζαμισή.

Μα δεν είναι μονάχα αυτά. Οι άπιστοι, φοβισμένοι και τρομαγμένοι, κρύφθηκαν στον μητροπολιτικό ναό (μετροπολίτ κλίσεσι) ελπίζοντας να σωθούν. Όμως οι δικοί μας, δεν δώσαν σημασία στην εκκλησία, σπάσαν τις πόρτες και μπήκαν μέσα. Όσους δεν σφάξανε εκεί, τους δέσανε δυό – δυό, και τους μετέφεραν στο Καπάνι, όπου τους σφάξανε και μάζεψαν τα κεφάλια τους για να τα δώσουν δώρο στον Γιουσούφ Βέη.

Λίγοι γλύτωσαν από τη σφαγή του μετεσελήμ εφέντη κι’ αυτοί, όσοι πρόκαμαν και κρύφθηκαν στον τεκέ των δερβίσηδων, γιατί μονάχα οι “μπαμπάδες” φέρθηκαν με λύπη και συμπάθεια στους άμοιρους “γκιαούρ”.

Αυτά και άλλα πολλά, που δεν μπορώ να περιγράψω, γιατί κι’ η θύμησή τους μονάχα με κάμει ν’ ανατριχιάζω, έγιναν στην πόλη της Θεσσαλονίκης, τον Μάιο του 1236 εγ. (1821).

Δεν κρατήθηκα πιά, κι’ έφυγα για να μπορέσω, μιάν ώρα αρχήτερα, να βρεθώ εδώ και να υποβάλω στον μεγαλειότατο και κραταιό πατισάχ μου τα σέβη μου. Ο Θεός ας φωτίζει τους ρωμιούς, που πληρώνουν σφάλματα των απίστων της Ρωσσίας, αφού είναι γνωστό, ότι αυτοί τους ξεσήκωσαν. Ας τους φωτίζει για καλό της πατρίδας μας, αφού το ξεσήκωμά τους τούς κόστισε πάνω από τριάντα χιλιάδες νεκρούς7, που δεν είναι λίγοι βέβαια. Και μαζί μ’ αυτούς, ας φωτίζει και τις δίκαιες και συνετές πράξεις Σου…».

Λησμονημένη Εθνοκάθαρση: Η Θεσσαλονίκη στον Αγώνα του 1821 | HuffPost Greece CULTURE (huffingtonpost.gr)

Λησμονημένη Εθνοκάθαρση: Η Θεσσαλονίκη στον Αγώνα του 1821

Ξεχασμένες πτυχές της ιστορίας.

 Δρ. Γιώργος Ρακκάς, Αρθρογράφος

.

.

Τα γεγονότα που συνέβησαν στην Θεσσαλονίκη, και την ευρύτερη περιοχή κατά τα πρώτα χρόνια της επανάστασης (1821-1822) αναδεικνύουν την θυσιαστική συμβολή του μακεδονικού ελληνισμού στο εγχείρημα της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας.

Η Επανάσταση θα πασχίσει απελπισμένα να στερεωθεί το 1821-1822, στην Χαλκιδική αρχικά, στον Όλυμπο και την Ημαθία αργότερα. Θα είναι όμως απαράσκευη, με πενιχρή χρηματόδοτηση, θα αντιμετωπίσει άπειρες δυσκολίες οργάνωσης, και έλλειψης των ουσιωδών του πολέμου.αρ όλα αυτά, θα δεσμεύσει αρκετά οθωμανικά στρατεύματα κατά τα κρίσιμα πρώτα βήματα της Ελληνικής Επανάστασης, συμβάλλοντας ώστε να ανοίξει ‘παράθυρο ευκαιρίας’ για την εγκαθίδρυσή της στην Πελοπόννησο και την Στερεά.

Παρ όλα αυτά, θα δεσμεύσει αρκετά οθωμανικά στρατεύματα κατά τα κρίσιμα πρώτα βήματα της Ελληνικής Επανάστασης, συμβάλλοντας ώστε να ανοίξει ‘παράθυρο ευκαιρίας’ για την εγκαθίδρυσή της στην Πελοπόννησο και την Στερεά.

Το τίμημα όμως για την Μακεδονία θα είναι μεγάλο.

Remaining Time-0:00

Fullscreen

Mute

Για την αντιμετώπισή των επαναστατημένων, η Οθωμανική Πύλη θα εξαπολύσει μια πολιτική που δεν αποσκοπεί μόνο στην κατάπνιξη των επαναστατικών εστιών αλλά ―και αυτό είναι το ουσιωδέστερο― στη δραστική δημογραφική και οικονομική συρρίκνωση του ελληνικού στοιχείου στην ευρύτερη περιοχή.

Τα αποτελέσματα της οθωμανικής καταστολής μιλάνε από μόνα τους για τις στοχεύσεις της: Κατά την διάρκεια των οθωμανικών εκστρατειών στην ευρύτερη περιοχή Θεσσαλονίκης, Χαλκιδικής, Κίτρους και Ημαθίας θα ισοπεδωθούν πάνω από 100 κωμοπόλεις και χωριά, τα θύματα θα είναι πάνω από 20.000 ενώ πάνω από 10.000 επίσης θα πωληθούν στα σκλαβοπάζαρα για να καταλήξουν στα λιμάνια της Μπαρμπαριάς.

Η ίδια η Θεσσαλονίκη μεταβάλλεται τα δυο αυτά χρόνια σε ένα ανοιχτό στρατόπεδο συγκέντρωσης, τόπο εκτελέσεων και βασανιστηρίων χιλιάδων, παράλληλα, σε ανοιχτό σκλαβοπάζαρο.

Η ελληνική κοινότητα της πόλης, στοχοποιείται εξ αρχής, ανηλεώς από την Οθωμανική Διοίκηση.

Με το ξέσπασμα της Επανάστασης στη Χαλκιδική η ηγεσία της εκτελείται (Μητροπολίτης Ιωσήφ, μητροπολίτης Κίτρους Μελέτιος που πήρε τη θέση του, και οι επιφανέστεροι Έλληνες πρόκριτοι της πόλης).

Ακολουθεί πογκρόμ στις ελληνικές γειτονιές της πόλης, ενώ ο πληθυσμός τους τίθεται υπό ομηρία στην μητρόπολη και τις άλλες εκκλησίες, η οποία μάλιστα θα κρατήσει από τον Μάιο μέχρι τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο του 1821.

Από εκείνην την ομηρία, στην συλλογική μνήμη της πόλης έχει συγκρατηθεί ο χαμός δεκάδων ανθρώπων στην Εκκλησία του Αγίου Αθανασίου, που αφέθηκαν να πεθάνουν από την πείνα, καθώς και τα υπέρογκα λύτρα που οι Οθωμανοί αποσπούσαν από τους πιο εύπορους, προκειμένου να χρηματοδοτήσουν την εκστρατεία για τον χαλασμό των περιοχών στην Ανατολική Θεσσαλονίκη και την Χαλκιδική.

Οι Έλληνες της Θεσσαλονίκης θα δεχθούν ένα πολύ καίριο πλήγμα κατά την αντίδραση των Οθωμανών στην Επανάσταση του 1821.

Η κοινότητα της πόλης, που καθ όλη την διάρκεια του προηγούμενου αιώνα (1700-1821) ακμάζει, και ενισχύεται διαρκώς, διεκδικώντας και πάλι την κεντρική εμπορική, οικονομική και δημογραφική θέση που είχε μέχρι την Οθωμανική κατάκτηση, σαρώνεται.

Στην  απογραφή του 1834 απομένουν το πολύ 7.000, από τους 20.000 και πλέον που κατέγραφε ο Γάλλος Πρόξενος της Γαλλίας, Φελίξ Μπωζούρ, το 1797.

Τα γεγονότα του 1821-1822 στην Θεσσαλονίκη εν τέλει εκθέτουν εντελώς την άποψη ότι η πόλη λειτουργούσε υπό την αιγίδα της οθωμανικής κυριαρχίας ως ανοιχτή, πολυπολιτισμική κοινωνία: Οι γενίτσαροι, που ήταν πλειοψηφία μεταξύ των κατοίκων της μουσουλμανικής-οθωμανικής κοινότητας της πόλης, ήταν εκείνοι που απείλησαν τον διοικητή της με εξέγερση, αν δεν τους άφηνε να εξοντώσουν όλο το ελληνικό στοιχείο.

Η βάση της οθωμανικής κυριαρχίας, δηλαδή, ήταν πιο σκληρή στην απάντηση που ήθελε να δώσει στην απειθαρχία των υπόδουλων, από την ίδια την ηγεσία της αυτοκρατορίας.

Ούτως ή άλλως, πηγές από τον βίο τόσο της ελληνικής, όσο και της εβραϊκής κοινότητας της πόλης μέσα στους αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας, μαρτυρούν ότι η συντριπτική παρουσία των γενιτσάρων είχε παγιώσει μέσα της ένα καθεστώς στρατοκρατικής τυραννίας: «Εδώ κάθε Τούρκος είναι γεννίτσαρος, και κάθε γεννίτσαρος είναι στρατιώτης», θα γράψει χαρακτηριστικά ο Φελίξ Μπωζούρ.

Αυτό το καθεστώς ξέσπασε εναντίον του ελληνικού στοιχείου όταν η επανάσταση εκδηλώθηκε. Στόχος του δεν υπήρξε μόνο η κατάπνιξη της δραστηριότητας των ένοπλων επαναστατικών σωμάτων, αλλά η εν γένει περιθωριοποίηση των Ελλήνων στην ευρύτερη περιοχή.

Όντως, τα φιρμάνια που απέστειλε η Πύλη στους τοπικούς αξιωματούχους για την κατάπνιξη της ελληνικής επανάστασης θυμίζουν τις αντίστοιχες διαταγές που έναν αιώνα μετά η διοίκηση των Νεότουρκων θα διακινεί στην Μικρά Ασία για την εξόντωση του εκεί ελληνικού στοιχείου.

Εξ άλλου, σε μια πρώτη φάση, και τουλάχιστον μέχρι το 1854, η αντίδραση των Οθωμανών θα στεφθεί από επιτυχία. Ούτως ή άλλως, καθώς κωμοπόλεις και χωριά καταστρέφονται, και το ελληνικό στοιχείο παίρνει μαζικά τον δρόμο της προσφυγιάς από την Θεσσαλονίκη και την Κεντρική Μακεδονία κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1820, Σλάβοι και Μουσουλμάνοι έρχονται να καλύψουν το κενό στο χώρο και την δημογραφία. Το γεγονός αυτό περιπλέκει ακόμα περισσότερο το ‘μακεδονικό κουβάρι’ και καθιστά ακόμα δυσκολότερη την απολύτρωση του ελληνισμού της κεντρικής μακεδονίας στις δεκαετίες που έρχονται.

Ούτε, ωστόσο, ο συστηματικός χαρακτήρας των οθωμανικών διωγμών, που στηρίζεται σε ένα μοντέλο πολύ έντονου εθνοτικού διαχωρισμού που αποτελούσε το σήμα κατατεθέν την Οθωμανικής Θεσσαλονίκης, ούτε και η σχέση των γεγονότων του 1821-1822 με τις μετέπειτα εξελίξεις στο Μακεδονικό ζήτημα έχουν ερευνηθεί όσο θα έπρεπε από την ιστοριογραφία.

Το βιβλίο Λησμονημένη Εθνοκάθαρση, η Θεσσαλονίκη στον Αγώνα του 1821 (με κείμενα των Α. Θεοδωρίδη, Γ. Ρακκά, Γ. Ταχόπουλου, F. Beaujour) που κυκλοφορεί αυτόν τον καιρό από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις, αποτελεί μια προσπάθεια ανάδειξης των γεγονότων αυτών.

Ιδίως το κείμενο του Α. Θεοδωρίδη, Η δραματική συμβολή της Θεσσαλονίκης στον Αγώνα του 1821, αποτελεί ένα εξαίρετο ιστορικό ρεπορτάζ, που με πλήρη επάρκεια πηγών, αλλά και εξαιρετικό αφηγηματικό ρυθμό εξιστορεί το τι συνέβη κατά τα δυο αυτά σκοτεινά χρόνια στην Θεσσαλονίκη. Το δε κείμενο του F. Beaujour αποτελεί μια ‘περιηγητική φωτογραφία’ της εποχής του 1790, δείχνοντας πως ζούσε η πόλη κατά την εποχή εκείνη.

Τα κείμενα των Γ. Ρακκά και Γ. Ταχόπουλου, τέλος, στοιχειοθετούν, με μια καλή έρευνα στις πρωτογενείς πηγές, τόσο την έκταση και την σφοδρότητα των οθωμανικών εγκλημάτων, όσο και τον προγραμματισμένο χαρακτήρα τους, ο οποίος εντάσσεται στην ουσία της διοικητικής λογικής που διαποτίζει την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

*Διαβάστε Α. Θεοδωρίδης, Γ. Ρακκάς, Γ. Ταχόπουλος, F. Beaujour, Λησμονημένη Εθνοκάθαρση: Η Θεσσαλονίκη στον αγώνα του 1821, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2021. Επιμέλεια & διορθώσεις: Χριστίνα Σταματοπούλου.

ΖΗΝΩΝ ΠΑΠΑΖΑΧΟΣ